Życie codzienne i zaangażowanie społeczne kurdyjskich kobiet w Kurdystanie i diasporze

Wystawa będzie nieczynna w dniu 20.10.2023 r. Za utrudnienia przepraszamy.

Wystawa Jin, jiyan, azadî (Kobieta, życie, wolność) prezentowana w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha jest krakowską odsłoną wystawy przygotowanej w 2021 roku w Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie w ramach międzynarodowego projektu badawczego Aktywizm i jego moralne i kulturowe podstawy: alternatywne obywatelstwo i rola kobiet w Kurdystanie i diasporze (ALCITfem) realizowanego z Funduszy Norweskich i Narodowego Centrum Nauki przez instytucje polskie i norweskie (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Oslo, Fafo – Instytut Badań Pracy i Społecznych [Oslo] oraz Muzeum Azji i Pacyfiku).

Jin, jiyan, azadî (Kobieta, życie, wolność) to znany kurdyjski slogan używany w szczególności przez Kurdów w Turcji i Syrii, dla propagowania walki zbrojnej podejmowanej przez kurdyjskie kobiety oraz ich zaangażowania politycznego i społecznego w innych częściach Kurdystanu, tj. także w Iranie i Iraku. Od jesieni 2022 roku hasło to kojarzone jest także z tzw. rewolucją feministyczną w Iranie, tj. serią wielomiesięcznych i burzliwych protestów społecznych po zabójstwie przez tzw. policję moralną Kurdyjki Jîny (Mahsy) Aminî za niewłaściwie założone nakrycie głowy – obowiązkowy hijab. Od tego czasu slogan został podjęty również przez protestujące Iranki, a także wielu protestujących na całym świecie, którzy chcieli tym samym wyrazić swoją solidarność z demonstrantami w Iranie. W październiku 2023 wraz z wyróżnieniem pokojową Nagrodą Nobla Iranki Narges Mohammadi slogan ten ponownie nabrał na aktualności. Mohammadi jest obrończynią praw człowieka w Iranie i za swoją działalność od kilku lat przebywa w więzieniu w Teheranie. Warto jednak w tym kontekście pamiętać, że slogan ma kurdyjski rodowód, gdyż wskazuje to również na dynamikę zmian na Bliskim Wschodzie, gdzie postulaty prześladowanej i marginalizowanej do niedawna mniejszości kurdyjskiej zyskują większy rezonans i łączą się – tak jak w tym wypadku – z postulatami szerszej grupy ludzi.

Jednakże, od wielu lat w doniesieniach światowych mediów dominuje wizerunek kurdyjskich bojowniczek, walczących z islamskimi bojownikami w Syrii. Jednocześnie niewiele wiadomo o życiu codziennym kurdyjskich kobiet, które w ostatnich dziesięcioleciach uległo gwałtownej transformacji. Mało mówi się także na temat innych form ich społecznego zaangażowania. Z powodzeniem pełnią role nauczycielek, studentek, pracownic, lekarek czy aktywistek. Główną ideą ekspozycji jest więc prezentacja tych mniej znanych aspektów życia codziennego i zmagań kurdyjskich kobiet. Na potrzeby ww. projektu badawczego używamy pojęcia „alternatywne obywatelstwo” dla podkreślenia tego, że Kurdowie na wiele różnych sposobów wykształcili alternatywne strategie inicjacji zmiany społecznej i kulturowej we własnym społeczeństwie, a także wywierania wpływu na pozycję społeczności kurdyjskich w państwach narodowych, których są częścią. Ponieważ często odmawia się im dostępu do areny politycznej w krajach, których społeczeństwa współtworzą, wiele z tych działań ma miejsce poza instytucjami państwowymi. Rozwój obywatelstwa kurdyjskiego może zatem być często widoczny w życiu codziennym, nie zaś w ramach oficjalnych struktur państwowych. Wielu teoretyków kultury – w szczególności Michel de Certeau i Henri Lefbvre – twierdzi, że sfera codzienności jest najważniejszą i najbardziej znaczącą przestrzenią z punktu widzenia kultywowania własnej kultury, tożsamości i przynależności. Z tego względu wystawa ukazuje różnorakie aspekty realizacji alternatywnego obywatelstwa przez kurdyjskie kobiety z różnych części Kurdystanu i diaspory, charakteryzujące się różnym pochodzeniem klasowym i reprezentujące różne formacje polityczne od początku XX wieku do chwili obecnej.

Jak przedstawiono na wystawie, pierwsze aktywistki, w tym np. Ruszen Bedirhan, miały pochodzenie arystokratyczne i nawiązywały kontakty z innymi organizacjami kobiecymi na Bliskim Wschodzie. W XX wieku kobiety kurdyjskie dzieliły tragiczny los swojego społeczeństwa. Wiele zostało uchodźczyniami lub padło ofiarą różnego rodzaju przemocy, której sprawcami byli zarówno obcy jak i lokalni agresorzy. Jednak często przyczyniały się także w znaczący sposób do rozwoju kurdyjskiego społeczeństwa i brały udział w wielu inicjatywach społecznych. Tak było też w przypadku kobiet z mniejszości chrześcijańskiej i jezydzkiej, które stanowią część społeczeństwa Kurdystanu dzieląc z Kurdami wiele elementów kultury. Im również poświęcamy uwagę w ramach wystawy. Należy podkreślić, że nawet rola „gospodyni domowej” w bardzo licznej zazwyczaj kurdyjskiej rodzinie wymagała ciężkiej pracy i złożonej wiedzy na temat utrzymania gospodarstwa domowego, wychowania dzieci, opieki zdrowotnej, sztuki śpiewania i opowiadania pieśni, baśni i legend, a często zaawansowanych umiejętności dyplomatycznych, zwłaszcza gdy w grę wchodziło dobro rodziny. 

Od samego początku kobiety zaangażowane w kurdyjski ruch narodowościowy brały zorganizowany udział w walce o prawa Kurdów, jednocześnie wskazując na rozbieżności między pozycją mężczyzn i kobiet w kurdyjskim społeczeństwie. Znane powszechnie zbrojne działania kobiet zostały po raz pierwszy zainicjowane przez organizację Komala w Iranie w latach 70. XX wieku, a ich celem było podkreślenie niezależności kobiet w stosunku do mężczyzn i promowanie praw kobiet. Jednakże, kobiety prowadziły nie tylko działania militarne, ale były aktywne jako studentki, działaczki społeczne w ramach różnych profesji i organizacji, badaczki czy aktywistki polityczne, jak np. słynna aktywistka Leyla Zana w Turcji. Tworzyły organizacje i inicjatywy wspierające kurdyjskie kobiety i kurdyjskich mężczyzn, mających zwykle ograniczony dostęp do zasobów państwowych, a także kształciły siebie i innych w ramach edukacji formalnej i nieformalnej. 

Wreszcie, celem wystawy jest promocja biblioteki cyfrowej poświęconej w całości fotografiom Kurdów i Kurdystanu rozsianych po całym świecie, dostępnej pod adresem internetowym www.kurdistan.photoshelter.com. Twórcami archiwum, złożonego dziś ze zdjęć różnych, często anonimowych autorów, są Paul i Edith Maubec, francuskie małżeństwo występujące pod pseudonimem „Chris Kutschera”, które w XX wieku poświęciło Kurdom wiele reportaży i książek. Podczas, gdy Paul pisał, Edith fotografowała zapoczątkowując  bibliotekę prezentującą życie i historię Kurdów w sposób głębszy i bogatszy wizualnie. Niniejsza wystawa to także hołd dla ich pracy i wysiłków. Cytując Chrisa Kutscherę: “Media, publicyści, wydawcy, studenci, badacze i różnorakie instytucje nieustannie opisują historię Kurdów. Udostępniając zdigitalizowane zdjęcia za pośrednictwem Kurdistan Photolibrary dajemy im nowe narzędzie do badania kurdyjskiej historii – ilustracje, do których dostęp ma każdy na całym świecie. Co ważne, naszym celem była archiwizacja wciąż rozrastającej się kolekcji fotografii i zachowanie jej dla obecnych i przyszłych pokoleń.” Zdjęcia przedstawione na wystawie są zarówno autorstwa Chrisa Kutschery jak i innych fotografów, pochodzą także z kurdyjskich archiwów rodzinnych i instytucjonalnych.