Z japońskiej kolekcji Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego

Ponad tysiąc lat temu arystokratka, dama dworu i poetka Murasaki Shikibu napisała Opowieść o księciu Genjim, czyli Genji monogatari, arcydzieło literatury japońskiej, będące częścią światowego dziedzictwa kulturowego.

Ta nowatorska powieść psychologiczna, antycypująca nowoczesną literaturę w zaskakująco współczesny sposób, ukazuje świat epoki Heian poprzez emocje i uczucia bohaterów. Jej charakterystyczną cechą są różne strategie narracyjne przyjmowane przez autorkę, a także niedopowiedzenia i dwuznaczność wypowiedzi. To znakomite studium epoki, napisane celnym i sugestywnym językiem, opowiada w 54 księgach, na 1100 stronach, miłosne historie księcia Genjiego imieniem Hikaru (Promienisty) oraz jego potomków.

Genji monogatari to dzieło założycielskie kultury japońskiej. Jego tekstem inspirowali się twórcy przez ponad tysiąc lat, projektując, rysując, animując. Opowieści od początku jej istnienia towarzyszyły ilustracje, stanowiąc unikatowe połączenie literatury i języka wizualnego. Od XII wieku były to prace malarskie – zwoje, parawany, wachlarze i albumy – a od XVII drzeworyty. Przedstawienia te określano jako genji-e, czyli „obrazy na temat księcia Genji”. 

Wystawa Opowieść o księciu Genjim, będąca trzecią z serii ekspozycji przedstawiających japoński zbiór Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego (1861–1929), jednego z największych polskich kolekcjonerów i mecenasów sztuki, prezentuje nie tylko drzeworyty związane z powieścią. Jej główny wątek bowiem stanowią – po raz pierwszy – postaci fenomenalnych kobiet artystek: Murasaki Shikibu i Ono no Komachi, autorek rewelacyjnej poezji miłosnej. W ten sposób na wystawie spotykają się obraz i tekst.

Prezentowane na wystawie grafiki to klasyczne już ilustracje mistrzów ukiyo-e – Hiroshigego czy Kunisady – to gotowe materiały dla autorów komiksów, mang i filmów animowanych, a towarzyszy im kompozycja młodej artystki, Kai Muchy, inspirowana postaciami Ono no Komachi i Murasaki Shikibu.  

W kolekcji Jasieńskiego niestety nie ma wczesnych, malarskich dzieł o tej tematyce, znajduje się natomiast zbiór grafik ilustrujących rozmaite, charakterystyczne dla pierwszej połowy XIX wieku wątki. Serię Pięćdziesiąt cztery księgi powieści o Genjim (Genji monogatari gojūyon jō) Utagawy Hiroshigego (1797–1858) tworzy pięć kompozycji formatu ōban yoko-e (26,3 × 39,9 cm), przedstawiających pięć scen z pierwszej księgi powieści. Artysta nawiązał w nich do zwojów emaki z epoki Heian (794–1185), stosując rozwiązania charakterystyczne dla stylu yamato-e („japońskie malarstwo”), kontynuowanego w okresie Edo przez szkołę Tosa. Każdą scenę obramował obłokami, używając znanego chwytu zwanego suyarigasumi, oraz zastosował podwyższony punkt widzenia, tak aby skoncentrować uwagę widza na ukazanym wydarzeniu. Wewnątrz obłoków umieścił cytaty z tekstu. Wprowadził także stroje inspirowane epoką Heian i elementy pejzażu.

Wraz z rządowymi reformami Tenpō (1841–1843) nastąpiły drastyczne ograniczenia, jeśli chodzi o tematy wydawanych drzeworytów. Zakazano przedstawiania aktorów i kurtyzan, a także emitowania luksusowych edycji. Propagowano prorządowe drzeworyty ukazujące bohaterów, postaci historyczne i legendarne, konstruujące postawy nacjonalistyczne i lojalnościowe. To właśnie te ograniczenia przyczyniły się do wzrostu zainteresowania powieścią o księciu Genjim. Artyści i wydawcy w rozmaity sposób nawiązywali do kanonicznego tekstu, przenosząc go do innego środowiska, niekiedy do przyszłości i współczesności, tworząc tak zwane mitate-e (obrazy transpozycyjne). Wiele z nich stało się pretekstem do eksperymentowania w zakresie kompozycji oraz sposobów konstruowania narracji. Niekiedy serie bardziej przypominają współczesne komiksy niż dydaktyczne, ilustrowane powiastki.

I tak w 1853 roku Hiroshige ponownie podjął historię księcia Genjiego, tworząc wraz z Utagawą Kunisadą (1786–1864, Toyokuni III) serię Wytworny książę Genji (Fūryū Genji), będącą parodią opowieści. Składa się na nią kilka tryptyków, w których Hiroshige wykonał brawurowe krajobrazy, a Kunisada postaci. Wszyscy bohaterowie ubrani są w stroje z epoki Edo.

W latach 1829–1842 wydawano powieść Nise Murasaki Inaka Genji (Fałszywa Murasaki i wiejski Genji) autorstwa Ryūteia Tanehiko (1783–1842), pochodzącego z rodziny samurajów pisarza i poety. Ilustracje do niej wykonał Kunisada, który bohaterów umieścił we współczesnych sobie czasach.

Z kolei Utagawa Kuniyoshi (1797–1861) opublikował w 1855 roku serię Japońskie i chińskie porównania do [rozdziałów] Genjiego (Wakan Nazorae Genji), zestawiając w niej w pary znane japońskie mity i opowieści z 54 rozdziałami Genji monogatari. Aby odczytać sens tych skomplikowanych przedstawień, należało dobrze znać zarówno klasyczny tekst powieści, jak i mitologię i historię.

W kolekcji Jasieńskiego istnieją także przedstawienia z motywem Genji mon lub Genjikō, znakiem graficznym utworzonym z pięciu linii połączonych ze sobą w różnych sposób (jedna linia symbolizuje jeden rozdział). Pierwotnie służyły one do zapisywania zdobytych punktów w tradycyjnej grze Genjikō (Gra w zapachy Genji).

Murasaki Shikibu (978–1025 lub 1031), arystokratka, dama dworu, pisarka i poetka, pochodziła z bocznej linii rodu Fujiwara, który odgrywał kluczową rolę w kreowaniu kultury i polityki epoki Heian. Jej ojciec, Fujiwara Tametoki, był znanym poetą i konfucjanistą, podobnie jak brat, Fujiwara Nobuyori. Otrzymała znakomite i wszechstronne wykształcenie, zarówno to przeznaczone dla kobiet (poezja japońska), jak i dla mężczyzn (historia, nauki konfucjańskie i buddyjskie, literatura chińska). Istotna w jej życiu była muzyka, Murasaki Shikibu grała na koto, a także posiadała rozległą wiedzę muzyczną.

Nie znamy jej prawdziwego imienia, według niektórych badaczy mogła się nazywać Fujiwara Kaoruko. Murasaki Shikibu to pseudonim zawodowy i literacki. Jest autorką nie tylko Genji monogatari, lecz także mistrzowskich: Dziennika Murasaki Shikibu (Murasaki Shikibu nikki) i Pieśni Murasaki Shikibu (Murasaki Shikibu shū).

Jest zaliczana do Trzydziestu Sześciu Mistrzyń Poezji.

Ono no Komachi (ok. 834–900), poetka okresu Heian, jedna z Trzydziestu Sześciu Mistrzyń Poezji i jedyna kobieta wśród Sześciu Mistrzów Poezji (obok mnicha Henjō, Ariwary no Narihiry, Fun’yi no Yasuhidego, Kisena Hoshiego, Ōtoma no Kuronushiego). Niemal nic nie wiadomo o jej życiu – wiemy to, że była aktywna na dworze cesarskim, słynęła z urody. Znamy około sto  jej wierszy miłosnych, a osiemnaście z nich zostało umieszczonych w Pieśniach dawnych i dzisiejszych (Kokin wakashū), antologii wierszy zebranych na polecenie cesarza Daigo na początku X wieku. W Japonii stała się uosobieniem kobiecego piękna, bohaterką wieku sztuk teatralnych, m.in. teatru nō.

Według Jane Hirshfield i Mariko Aratani, „[...] poezja Komachi odzwierciedla głęboko buddyjski pogląd na istnienie jako pasmo nieustannych zmian i po wielokroć powraca do pytania, co w naszym doświadczeniu można nazwać »rzeczywistym«. […] W rezultacie po upływie tysiąca lat możemy czytać wiersze zawierające nadal absolutnie trafne i poruszające opisy naszych najpospolitszych i najważniejszych doświadczeń: miłości i straty, ich odzwierciedlenia w pięknie i ulotności świata przyrody, a także starania, by coraz lepiej rozumieć naturę bytu. Po wiersze te sięgamy nie po to, by odkrywać przeszłość, lecz by głębiej doświadczać teraźniejszości”.


Jestem tak smutna,
że gdyby jakaś fala
przerwała kłącze
mnie – algę z dnem wiążące,
poszłabym za nią chętnie…

Ono no Komachi, Wabinureba… z Pieśni dawnych i dzisiejszych (Kokin wakashū), przekład z klasycznego języka japońskiego Wiesław Kotański


In this forlorn state
I find life dreary indeed:
If a stream beckoned,
I would gladly cut my roots
And float away like duckweed.

Ono no Komachi, in Kokin wakashū: The First Imperial Anthology of Japanese Poetry, trans. Helen Craig McCullough


Czy mogę patrzeć
obojętnie na wodne
ptaki na stawie…?
Ja przecież też dryfuję
poprzez ten nietrwały świat.

Murasaki Shikibu, ze Zbiorów pieśni, przekład z klasycznego języka japońskiego Monika Szyszka


Birds on the water;
Can I look at them
Dispassionately?
I too am floating through
A sad uncertain world.

Murasaki Shikibu, in Murasaki Shikibu: Her Diary and Poetic Memoirs, trans. Richard John Bowring