Andrzej Wajda jako reżyser filmów dokumentalnych zadebiutował jeszcze na studiach w łódzkiej Szkole Filmowej. Pierwsza etiuda dokumentalna, jaka wyszła spod jego ręki, nosiła tytuł Ceramika iłżecka (1951) i opowiadała o pracy garncarzy z Iłży. Krótki materiał filmowy został opatrzony komentarzem słownym narratora, który przybliża historię iłżeckich rękodzielników.

Cztery lata później reżyser udał się z kamerą do pracowni największego polskiego rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego, gdzie dokumentował jego prace. Film Idę do słońca (1955) miał nowatorski charakter, prezentował bowiem wybrane rzeźby w przestrzeni, m.in. nad morzem. Dunikowski nie wypowiada się w nim ani razu. Po latach Andrzej Wajda żałował, że nie spróbował sportretować rzeźbiarza, oddając głos jemu samemu.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się m.in. następujące materiały dotyczące obu tych produkcji:

Andrzej Wajda dwukrotnie wystawiał Wesele Stanisława Wyspiańskiego na deskach Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. Premiera pierwszej adaptacji sztuki miała miejsce 26 października 1963 roku. Zagrali w niej między innymi: Zofia Więcławówna, Jerzy Nowak, Izabela Olszewska oraz Zygmunt Hübner. Reżyser we współpracy z Jadwigą Wiesiołowską przygotował także scenografię do widowiska. Muzykę do spektaklu skomponował Jerzy Kaszycki. Po raz drugi dramat Wyspiańskiego zagościł w Starym Teatrze w 1991 roku. Najważniejsze role otrzymali: Dorota Segda i Jan Peszek wcielający się w Parę Młodą, Tadeusz Huk grający Gospodarza oraz Jerzy Trela i Krzysztof Globisz, którzy zagrali odpowiednio Poetę i Dziennikarza. Scenografię do spektaklu przygotowała Krystyna Zachwatowicz. Muzykę skomponował Stanisław Radwan. Andrzej Wajda, choć odwoływał się do swojej wcześniejszej realizacji, stworzył dzieło nowatorskie i nasycone współczesnymi wątkami komentującymi wprost otaczającą go rzeczywistość.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się między innymi:


Na początku 1973 roku w Teatrze Słowackiego odbyła się prapremiera filmu Wesele. Początkowo reżyser planował zrealizować uwspółcześnioną wizję dramatu Stanisława Wyspiańskiego we współpracy z Jerzym Andrzejewskim. Odpryskiem tej wizji jest zachowana nowela filmowa autorstwa Andrzeja Kijowskiego (późniejszego scenarzysty filmu) z 1963 roku. Po niepowodzeniach związanych z ideą przetworzenia dramatu do społeczno-politycznych realiów Polski Ludowej Wajda postanowił oprzeć się na oryginalnym tekście Wyspiańskiego. Do obsady filmu reżyser zaprosił znanych już sobie z wcześniejszych filmów aktorów: Daniela Olbrychskiego (jako Pan Młody), Wojciecha Pszoniaka (w podwójnej roli Dziennikarza i Stańczyka) czy Andrzeja Łapickiego (w roli Poety). Imponujące zdjęcia sprawiające wrażenie jakby widz sam był uczestnikiem wesela są autorstwa Witolda Sobocińskiego. Autorem muzyki był Stanisław Radwan, kostiumy zaprojektowała Krystyna Zachwatowicz. W roli Panny Młodej zagrała ówczesna studentka warszawskiej PWST Ewa Ziętek, a swego głosu w scenie chocholego tańca użyczył Czesław Niemen.

Z Archiwum Andrzeja Wajdy prezentujemy:


Noc listopadowa należy do najsłynniejszych przedstawień teatralnych Andrzeja Wajdy. Została wystawiona w 1974 roku na deskach teatru Starego w Krakowie. Tak jak w przypadku słynnych Biesów muzykę skomponował Zygmunt Konieczny. W rolach głównych wystąpili Jerzy Stuhr, Jan Nowicki, oraz Teresa Budzisz-Krzyżanowska. Po kilku latach Wajda przeniósł spektakl do teatru telewizji osadzając akcje dramatu w jej naturalnej scenerii (Łazienki, Belweder).

W spuściźnie reżysera znajdują się:

W październiku pragniemy przybliżyć relacje Andrzeja Wajdy z Jarosławem Iwaszkiewiczem. Twórcy korespondowali ze sobą od początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Pierwszym opowiadaniem Iwaszkiewicza, które Wajda zekranizował, była Brzezina, filozoficzna opowieść o przemijaniu i śmierci. Istotnym elementem są tu nawiązania do symbolicznego malarstwa Jacka Malczewskiego. Główne role powierzył Wajda Danielowi Olbrychskiemu i Olgierdowi Łukaszewiczowi. Autorem mistrzowskich zdjęć wszechobecnej przyrody był operator Zygmunt Samosiuk, muzykę skomponował Andrzej Korzyński.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowało się wiele materiałów poświęconych Brzezinie, w tym:


W 2009 roku Andrzej Wajda zamyka trylogię Iwaszkiewiczowską filmem Tatarak. I tak jak w Brzezinie reżyser w sposób czytelny odwołuje się do malarstwa Jacka Malczewskiego, tak tutaj interpretuje obrazy amerykańskiego malarza Edwarda Hoppera. Opowiadanie Iwaszkiewicza, zdecydowanie za krótkie na film kinowy, zostało wzbogacone o monolog Krystyny Jandy opisującej cierpienie zmarłego męża, wybitnego operatora filmowego Edwarda Kłosińskiego, oraz krótkie opowiadanie Sándora Máraia Nagłe wezwanie, a także o autotematyczne partie z kręcenia filmu. Tatarak jest dedykowany Edwardowi Kłosińskiemu. Zdjęcia do filmu zostały nakręcone w Grudziądzu.

Z zachowanych materiałów archiwalnych prezentujemy:

        1. Dwa szkicowniki, w których reżyser szkicował i notował swoje uwagi na temat realizowanego filmu.

        2. Egzemplarz reżyserski opowiadania Tatarak z podkreśleniami i notatkami.

        3. Scenariusz filmowy, nad którym reżyser pracował podczas realizacji filmu.

        4. Dwa listy do Olgi Tokarczuk z 2007 i 2008 roku.

        5. Japoński plakat do filmu.

Panny z Wilka to kolejna adaptacja dzieła Jarosława Iwaszkiewicza, hołd złożony pisarzowi. Film przedstawia historię Wiktora, który przeżywając kryzys po śmierci przyjaciela, postanawia odpocząć w gospodarstwie wujostwa w Rożkach, nieopodal dworu Wilko. Powrót bohatera w dawne strony sprawia, że ożywają w nim wspomnienia związane z tym miejscem i z osobami, które spotkał piętnaście lat wcześniej. W dworze zamieszkują siostry (wielkie role Stanisławy Celińskiej, Anny Seniuk, Christine Pascal i Krystyny Zachwatowicz), które w przeszłości podkochiwały się w Wiktorze.

Film produkcji polsko-francuskiej otrzymał nominację do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego oraz został uhonorowany Nagrodą Specjalną Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku. Andrzej Wajda wykorzystał Pieśni kurpiowskie Karola Szymanowskiego jako przewodni motyw muzyczny filmu.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się m.in.:


W jednej z ostatnich scen Panien z Wilka pojawia się sam pisarz, któremu film jest dedykowany. Jarosław Iwaszkiewicz zmarł krótko po jego premierze.

Muzeum Manggha świętuje przypadającą we wrześniu tego roku setną rocznicę urodzin Stanisława Lema i z tej okazji przygotowało wystawę poświęconą wspólnym projektom krakowskiego pisarza i Andrzeja Wajdy. Reżyser w swojej twórczości wielokrotnie sięgał do literatury i na jej kanwie budował filmowe opowieści. Utwory Lema chciał przełożyć na ekran kilka razy. Wspólnie pracowali nad przedsięwzięciami takimi jak Kongres futurologiczny i Inwazja z Aldebarana, niestety tytuły te pozostały w fazie projektów niezrealizowanych. Obaj artyści wzajemnie cenili swoją twórczość, o czym poświadcza zachowana korespondencja oraz liczne zapiski w notesach.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się między innymi:

Film Wałęsa. Człowiek z nadziei, będący zakończeniem trylogii Człowiek z…, wszedł na ekrany polskich kin 4 października 2013 roku. Jednak jego światowa prapremiera odbyła się 5 września na 70. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Tytułową rolę Lecha Wałęsy zagrał Robert Więckiewicz, w Danutę Wałęsową wcieliła się Agnieszka Grochowska, a we włoską dziennikarkę Orianę Fallaci – znana aktorka Maria Rosaria Omaggio. Wraz z rozwojem fabuły widz poznaje szczegóły z życia przywódcy Solidarności, poczynając od historii krwawo stłumionych strajków w czasie wydarzeń w Gdańsku w grudniu 1970, po sławne przemówienie wygłoszone przed izbami amerykańskiego Kongresu 15 listopada 1989 roku, rozpoczynające się od słów: „My, naród”.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się między innymi następujące materiały powstałe podczas prac nad filmem:


Film był sześciokrotnie nominowany do Polskich Nagród Filmowych – Orłów, w tym w kategoriach: najlepszy aktor, najlepsza scenografia i najlepsze kostiumy. Wałęsa. Człowiek z nadziei był także polskim kandydatem do Oscara w 2013 roku.

W tym miesiącu prezentujemy wybrane materiały do jednego z najważniejszych filmów reżysera – Człowiek z żelaza, w 40. rocznicę jego premiery (27 lipca 1981). Pomysł filmu powstał wśród stoczniowców podczas dokumentowania przez Wajdę rozmów robotników z rządem w sierpniu 1980 roku. Reżyser, opierając się na scenariuszu Aleksandra Ścibor-Rylskiego, stworzył dzieło kontynuujące wątki fabularne rodziny Birkutów, głównych bohaterów Człowieka z marmuru. Człowiek z żelaza stał się pomnikiem Solidarności. Po latach Wajda wielokrotnie wspominał, iż był to jedyny film zrobiony przez niego „na zamówienie”.

Człowiek z żelaza został entuzjastycznie przyjęty za granicą, otrzymał Złotą Palmę na 34. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes oraz nominację do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego w 1982 roku.

W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się m.in. następujące materiały związane z realizacją filmu:

Do realizacji Człowieka z marmuru reżyser przygotowywał się od lat 60. ubiegłego wieku. Pierwszy projekt filmu powstał w roku 1963, scenariusz jednak odrzucono ze względów politycznych. Dopiero w 1976 roku Andrzej Wajda otrzymał zgodę na realizację filmu, który ostatecznie wszedł do kin 25 lutego 1977 roku. Główne role powierzył młodym aktorom Krystynie Jandzie i Jerzemu Radziwiłowiczowi. W filmie zagrała również Krystyna Zachwatowicz-Wajdowa, wcielając się w rolę Hanki Tomczyk, żony Mateusza Birkuta – przodownika pracy, wokół którego zawiązuje się cała opowieść filmowa. Muzykę skomponował Andrzej Korzyński. W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowały się następujące materiały dotyczące Człowieka z marmuru:


Pod koniec życia Andrzej Wajda tak powiedział w jednym z wywiadów o Człowieku z marmuru: „To jest najlepszy, najbardziej oryginalny scenariusz, jaki miałem do dyspozycji w ciągu swojego długiego życia”. Wątek rodziny Birkutów zostaje kontynuowany przez Wajdę pięć lat później w filmie Człowiek z żelaza.

Reżyser w swojej twórczości sięgał po motywy żydowskie, opowiadał historię Żydów polskich, kreśląc skomplikowane relacje łączące Polaków i Żydów żyjących obok siebie. W Archiwum Andrzeja Wajdy zachowało się wiele materiałów powstałych podczas jego prac nad filmami i spektaklami, w których wyeksponowane zostają wątki żydowskie. Prezentujemy zaledwie kilka z nich i są to:

Najwcześniejsze pamiątki zachowane w archiwum pochodzą z okresu dzieciństwa. Andrzej Wajda urodził się 6 marca 1926 roku w Suwałkach, niedługo później wraz z całą rodziną przeniósł się do Radomia, gdzie jego ojciec był dowódcą kompanii 72. Pułku Piechoty im. płk. Dionizego Czachowskiego. Z wczesnych lat dziecięcych zachował się bogaty zbiór fotografii przedstawiających przyszłego reżysera w towarzystwie rodziców i brata. Na jednej z nich kilkuletni Andrzej i młodszy od niego o rok brat Leszek siedzą na kolanach matki Anieli i czule tulą się do siebie.

Wajdowie często odwiedzali swych krewnych w Krakowie. Jedna z tych wycieczek została bardzo dobrze udokumentowana – zachowało się kilkanaście zdjęć przedstawiających Andrzeja Wajdę z rodziną spacerujących po Rynku i poznających zakamarki krakowskich uliczek.

Z okresu szkoły do naszych czasów przetrwały również świadectwa i zdjęcia klasowe. Szczególną pamiątką z tamtych lat jest podarowany małemu Jędrusiowi przez babcię niewielki pamiętnik, w którym wpisy „ku pamięci” zamieściły nauczycielki oraz koledzy i koleżanki ze szkolnych ławek.

Obchodzone w tym roku 95. urodziny Andrzeja Wajdy pozwolą na przybliżenie postaci tego Wielkiego Twórcy kina. Jego historia, tak jak każdego z nas, zaczyna się w dzieciństwie.